foto: Gustave le Gray | Landschap met een grote pijnboom, 1856-1857, Amsterdam Museum
De Mesdag Collectie in Den Haag brengt Natuur in Beeld, een expositie over de ontmoeting tussen landschapsfotografen en –schilders in de negentiende eeuw. Te zien zijn schilderijen uit de verzameling Barbizonschilderkunst van De Mesdag Collectie geflankeerd door vroege Franse en Nederlandse landschapsfoto’s. Een aantal werken is zelden of nooit in ons land vertoond.
Het moet er rond 1840 een drukte van belang zijn geweest, in de omgeving van het Franse dorp Barbizon, aan de rand van het bos Fontainebleau. Halverwege de negentiende eeuw hielden niet alleen schilders zich in dit stuk ongerepte natuur op, in hun kielzog vonden ook fotografen hun weg hiernaartoe. Het gebied, op bereisbare afstand van Parijs, bood een verscheidenheid aan landschappen: enorme wouden, maar ook afgelegen vlaktes. Het terrein genoot bovendien bekendheid om de diversiteit van flora en fauna.
Barbara Brian licht namens De Mesdag Collectie toe dat die veelzijdigheid van de natuur, met haar wisselende stemmingen, kleuren en licht- en schaduweffecten, een keur aan onderwerpen bood voor zowel schilder als fotograaf. “In het bos van Fontainebleau deelden schilders en fotografen een fascinatie voor de natuur. Gewapend met doeken, schildersezels, camera’s en statieven, werkten zij letterlijk zij aan zij. Met als gevolg een unieke, artistieke uitwisseling.” De vruchten van die kruisbestuiving zijn nu te bewonderen in De Mesdag Collectie, voorheen het Museum H.W. Mesdag.
Bruiklenen
Natuur in Beeld brengt de Barbizonschilderkunst samen met vroege Franse en Nederlandse landschapsfoto’s. De zelden en soms zelfs nooit in Nederland getoonde bruiklenen zijn onder meer afkomstig van het Musée d’Orsay in Parijs en het Rijksmuseum Amsterdam. Kenmerkend voor de stukken zijn de ‘rauwe’ taferelen met grote, oude bomen, meertjes en hoge rotsformaties. Zowel de (Barbizon)schilders als de fotografen idealiseerden het landschap niet, maar legden het vast zoals het in al zijn verschijningsvormen voor hun ogen verscheen.
Wat de verzameling cachet geeft, is dat de uitvinding van de fotografie in 1839 plaatsvond. Ofwel, de fotografen die in die tijd naar Barbizon trokken, waren pioniers van de fotografie – een nieuw medium dat toen nog onder invloed stond van de schilderkunst. Vroege Franse landschapsfotografen keken naar de Barbizonschilderkunst voor hun onderwerpen en composities. Zo is er in de tentoonstelling een bijzondere foto van Gustave Le Gray waarin de werkzaamheid van de schilderkunst duidelijk zichtbaar is. Deze beroemde fotograaf was een van de eersten die de schilders naar het bos van Fontainebleau volgde.
Bovendien hopen we met onze expo ook fotografen, een voor ons nieuw publiek, aan te spreken
Omdat de fotografische techniek in de jaren vijftig van de negentiende eeuw nog niet ver genoeg ontwikkeld was om zowel de lucht als het landschap goed vast te leggen, tonen veel, in de expositie aanwezige landschapsfoto’s witte luchten zonder wolken. Le Gray voegde op inventieve wijze negatieven met daarop de lucht en het landschap samen. Zo ontstond een zo natuurgetrouw mogelijk effect.
Landschapschilders waren op hun beurt geïnteresseerd in de nieuwe mogelijkheden die de fotografie bood. Ze verzamelden foto’s die als studiemateriaal konden dienen, ter aanvulling op hun schetsboeken. De meeste fotoverzamelingen van kunstenaars zijn verloren gegaan, maar de collectie van prentmaker en landschapschilder Théophile Chauvel is bijeengebleven.
Brian: “De Mesdag Collectie kreeg voor Natuur in Beeld een ruime selectie uit deze unieke collectie in bruikleen van het Musée d’Orsay in Parijs, waardoor dit hét moment is om deze zelden getoonde negentiende-eeuwse Franse landschapsfotografie te bewonderen.” Op de vraag wat de aanleiding is geweest voor de tentoonstelling, antwoordt zij dat De Mesdag Collectie over een belangrijke verzameling Barbizonschilderkunst beschikt waarop deze tentoonstelling goed aansluit. ”Bovendien hopen we met onze expo ook fotografen, een voor ons nieuw publiek, aan te spreken.”
Gevraagd naar de ‘Nederlandse inbreng’ merkt Brian op dat van een klein aantal Nederlandse schilders van toentertijd bekend is dat zij gebruikmaakten van fotografie. In Natuur in beeld zijn foto’s van de schilders Louis Apol en George Hendrik Breitner te zien. Deze kunstenaars namen aan het einde van de negentiende eeuw zelf de camera ter hand. Ze gebruikten de foto’s in hun atelier, vooral als hulpmiddel bij het maken van schilderijen. Bij de landschapsfoto’s van Apol is dat duidelijk zichtbaar: de afdrukken zitten vol met verfvlekken.
Cliché-verre
Een prachtig voorbeeld waarin de fotografische techniek en de beeldende kunst samenkomen, is de cliché-verre, ofwel glasplaatprent. Een aantal Franse landschapsschilders werkte een korte periode met deze techniek. Hierbij werd drukinkt op een glasplaat aangebracht en daarna bestoven met loodwitpoeder. De kunstenaar tekende met een etsnaald in de laag. De tekening werd vervolgens met lichtgevoelig papier afgedrukt.
Omdat de druk er niet als een foto uitzag maar ook geen prent was, waren de clichés-verre niet erg in trek bij kunstverzamelaars. Weinig kunstenaars hebben dan ook met deze techniek gewerkt. De schilders Camille Corot en Charles-François Daubigny hebben het meeste geëxperimenteerd met deze clichés-verre. Hun glasplaatprenten zijn vrij onbekend en worden zelden getoond. In Natuur in beeld zijn vijf van deze clichés-verre uit de collectie van het Rijksmuseum te bewonderen.
Info
Met werken die zelden tot nooit voor publiek te zien zijn, toont Natuur in Beeld de bijzondere ontmoeting tussen fotografie en schilderkunst in de negentiende eeuw. De tentoonstelling is tot en met zondag 5 juni open, van woensdag tot en met zondag van 12.00 tot 17.00 uur. Zie voor meer informatie: www.demesdagcollectie.nl.
